निबन्ध र मेरो निबन्ध

निबन्ध र मेरो निबन्ध

निबन्धकै बारेमा एउटा निबन्ध लेखेर म सुरुवात गर्न चाहन्छु । निबन्ध के हो र किन लेखिन्छ ?

देवकोटा बाजे वा भैरव अर्यालमध्ये एक जिवित भएको भए आज म यो प्रश्न टेलिफोन गरेर सोध्थेँ । किनकी मैल स्कुलको पाठ्यक्रमभन्दा अन्यत्र कतै निबन्ध पढेको याद छैन, र पढेका निबन्धकारहरूमध्ये प्याट्ट दिमागबाट झिक्दा यी दुईकोभन्दा अरू नामै आएन । म पढन्ते हूँ, जान्ने हूँ भन्ने प्रमाणित नै गर्न खोज्ने हो भने त म पुरा एक पाना निबन्धकारहरूको नामैनामले भरिदिन सक्छु—जसको निमित्त मलाई खोजीकसरत गरे मात्र पुग्छ । तर इमान्दार भएर भन्ने हो भने म पढन्ते होइन, जान्ने पनि होइन । म त अल्छी हूँ, धेरै खराब बानीहरूको राजा हूँ । केही प्रमाणित गर्नुपर्ने आवश्यक्ता नै छैन । जे हो मेरोबारेमा त्यो मलाई राम्ररी थाहा छ । आइन्सटाइनको रिलेटिभिटी थियरी लगाएर कसैभन्दा राम्रो, कसैभन्दा नराम्रो हुनुछैन मलाई । खैर, मैले भन्न यत्ती खोजेको हुँ, यी दुर्ईभन्दा बाहेक मलाई गहिरो प्रभाव पार्न सक्ने अरू कोही निबन्धकारहरू मेरो हातमा परेनन् ।

अर्याल दाइलाई सोध्ने हो भने त यसो भन्थे होलान्— “हेर भाइ, निबन्ध भनेको समाजिक दुर्गन्धहरूको झुण्डमाथि अन्धाधुन्द ब्यङ्ग्यले हान्ने र जीब्रोलाई मन्त्रमुग्ध पार्ने शुद्घअशुद्घ स्वादले भरिपूर्ण नेवारी खाजा सेठको दुईतीन प्लेट झट्टारो मात्र हो ।” उनका निबन्ध नपढेका सायद कोही नेपाली विद्यार्थी छैनन् होला र पढेर नहाँसेका कोही पाठक छैनन् होला । अर्याल दाइले सजिलो बाटो अपनाए— हाँस्यब्यङ्ग्यको । ठट्टामजाक गरेर यदि मैले तपाईँ कुरूप हुनुहुन्छ, फटाहा हुनुहुन्छ, भनेँ भने तपाईँ त्यसलाई मजाककै रूपमा लिनुहुन्छ, गम्भीर ठान्नु हुन्न । तर त्यही कुरा मैले बिना हासोँ गम्भीर भएर भनेँ भने होनहो तपाईँजस्तो सुन्दर, असल व्यक्ति पनि आफैँलाई कुरूप र फटाहा ठान्नु हुन्छ र मदेखि रिसाउनु हुन्छ । अर्कोपाली मसगँ भेट्दा नाक दोब्रयाउनु हुन्छ, निकोअर्को पाली नदेखेझैँ अभिनय गर्नु हुन्छ, कानेअर्को पालीदेखि धारे हात लगाउन थाल्नु हुन्छ ।

बाटो सजिलै भए पनि अर्यालजीको यात्राचहिँ कठीन नै थियो भनेर म चाल पाउन सक्छु । किनकी ब्यङ्ग्य मात्रको लागि पनि बडेमानकै साहसको खाचोँ पर्छ । त्योमाथि मानिसलाई हँसाउनु कहाँ सजिलो हुन्छ र ? तपाईँ आफैँ प्रयत्न गर्नुस न । लेख्नुहोस त एउटा लेख जस्ले सुरूदेखि अन्त्यसम्म पाठकलाई हँसाउन सकोस । अनि त्यसको बिषयबस्तु पनि तुच्छ र सस्तो नहोस ताकी पुस्तोपुस्ताले त्यो पढिरहून । प्रयास गर्नु हुन्न भने पनि ठीकै छ— सबैले कलम चलाउनै पर्छ भन्ने छैन । तर यत्ति मान्नुहोस मानिसलाई हँसाउनु साह्रै कठीन छ । त्यो मथि लेखेर पुस्तौपुस्ता पढिने कृती, उफ !

अर्यालका निबन्ध विवेचनाविश्लेषण गर्दा स्कुलमा मैले सधैँ एउटा गल्ती दोहो¥याइरहेँ । म लेख्थेँ, “समाजका कालोमैलो पक्षहरू हटोस भन्ने अपेक्षामा आर्याल आफ्नो कृतीहरूमा तीखो ब्यङ्ग्य गर्छन् ।” उनी ब्यङ्ग्य गर्छन, हो उनी गर्छन्, तर समाजको कालो हटोस भनेर हैन । उनी पाठकहरूलाई हसाउन मात्र ब्यङ्ग्य गर्थे । अनि हँसाएर पनि काहीँ समाज परिवर्तन हुन्छ ? त्यसो हुने भए उनका निबन्धहरू सब एकसेएक छन् तर खै त परिवर्तन ? “जय भोली” मैले पढेँ, तपाईँले पनि पढनु भयो, तर खै हामीले भोलीवाद त्यागेको ? प्रत्येक बर्ष गाईजात्राको दिन सयौँ हास्यब्यङ्ग्य कलाकारहरू नेताज्यूलाई ब्यङ्ग्य गरेर आ–आफ्नो सिजनल बिज्नेस गर्छन्, तर खै नेताज्यू सुध्रिनुभाको ? अहँ, अर्यालले समाजको कालोमैलो पक्ष हटोस भनेर हैन, वलकी ब्यङ्ग्यात्मक तवरले  कुव्यवहार र कुचलनमाथि प्रकाश मात्र पारेका थिए । हो यात्रा कठीन भएको हुनुपर्छ, तर बाटो चाहिँ सजिलै हो । सबैलाई बराबर रिजाउन पनि सकिने, छिट्टै पपुलर पनि भइने । विचार गर्नुस त हँसाउन सक्ने हाम्रा साथीभाइहरू हामीमाझ पुलर छन्छैनन् ?

अब कुरा गरौँ देवकोटा बाजेको । तर बाजेको के कुरा गर्नु ? मेरो मतलब उहाँको कुरा गर्न म कहाँ काबिलियत राख्छु होला र ? जत्ति अर्को चोटी पढ्यो, त्यतीत्यती कठीन बन्दै जाने उहाँका शब्दहरूको प्रशंसा दुनियाँले गरेको छ । विशेषतः मुनामदन र अरू कविताकाव्यका कारण संसारभर प्रख्यात उनी निबन्ध र कथामा पनि उत्तिकै दखल राख्छन् । उनले उपन्यास पनि लेखेका छन्, नाटक र एकाङ्की पनि श्रीजना गरेका छन् । मैले नोबल साहित्य पुरस्कारको योग्य देखेको नेपाली साहित्यकार उनी एक मात्र हुन् । अरू पनि थुप्रै होलान्, तर मैले हेर्ने चेष्टा नगरेको हुन सक्छु जसमा म माफी माग्न चाहन्छु । उहाँ “भौगोलिक मिष्टेक” हुन अरे, मैले धेरैको मुखबाट सुनेको छु । भन्न त मलाईँ पनि त्यसो यदाकदा नभनिएको होइन, तर म जति उनलाई भन्दा गम्भीर हुन्छु, त्यती आफूलाई भन्दा हुदिँन । भौगोलिक मिस्टेकको मानेचाहिँ उनी गलत देशमा जन्मे अरे । उनी यूरोप वा अमेरिकामा जन्मनुपर्दथ्यो अरे जहाँ उनी जस्तो व्यक्तित्वको ठुलै कदर हुने गर्छ । उहाँ इमान्दार थिए, निर्लाेभी र दयालु थिए । यस्तैयस्तै स्वर्गीय गुणको कारण उनी नेपाली समाजको पाइतालाहरू द्वारा किल्चए, धुलोधुलो भएर पिल्सिए । मरणोपरान्त मात्र उहाँको खोजी भयो, उहाँको आवश्यक्ता महशुस भयो । उहाँ भौगोलिक इरर भएको धेरै मुखबाट सुनेको छु, तपाईँले पनि सुन्नु भएको होला, तर उहाँ जस्तो अरू  दसबाह्र व्यक्तित्व नेपालमा जन्मनु पर्दथ्यो भनेर कुनै मुखबाट आवाज आएको छैन । एकछिन कल्पनामा डुब्नुहोस त— उहाँ शिक्षामन्त्री हुनुहुन्थ्यो र उहाँजस्तै भ्रष्ट आचार बिरोधी आठदश मन्त्रीहरू त्यही बेलामा भइदिएको भए आज नेपाल देश कहाँ पुग्थ्यो । त्यो बेला आजभोली जस्तो जम्बो मन्त्रीमन्डलको चलनचल्ती पनि थिएन, अनि काम गर्न अहिलेझँै गाह्रो पनि हुन्थेन । तर अवशोस उहाँ एक्लै हुनुहुन्थ्यो । भौगोलिक मिस्टेक भएर भौगोलिक विवधता भएको देशमा जन्मे, हुर्के र लाचार भएर बितिगए । बिचरा बाजे !

तर खबरदार ! बाजेलाई बिचरा भनेर होइन, सलाम गर्नु पर्छ । अनि मात्र उहाँप्रतीको इमान्दार श्रद्घाञ्जली हुनेछ ।

हामी निबन्धमा थियौँ निबन्धमा नै आऔँ । देवकोटाका निबन्धहरू सरल छैनन्, जस्तै उहाँका कविता । कवितामा नजाऔँ, निबन्धमै फर्कौँ । निबन्ध के हो भनेर मैले सोधँे भने उहाँले यस्तो जवाफ दिनुहुन्थ्यो होला— “कविता नानीको दाज्यू  र कथा ठूल्दाज्यूको भाइ नै निबन्ध हुन् ।” अब मलाई कविता के हो, कथा के हो र परिवारमा अरू कोको सदस्यहरू छन् भनेर सोध्नुपर्ने हुन्थ्यो । तर अरू प्रश्नहरू गरेर उहाँको अमुल्य समय बर्बाद गर्न म चाहन्नथेँ । केही थाहा नपाइकन त्यसै प्रश्न सोध्न आएको रहेछ भन्ने भान पर्न दिन पनि चाहन्नथेँ । त्यसैले राम्ररी बुझेझैँ अभिनय गरेर म फर्कन्थेँ । घर आएर म घोत्लिन्थेँ । जति सोच्थेँ त्यती गहिराइमा डुब्दै जान्थेँ । म एक बुझ्थेँ, दुई कठीन हुन्थ्यो । दुई हप्ता लगाएर दुई बुझ्थेँ, तब मेरो अघि चारको चुनौती उभिसकेको हुन्थ्यो । जति सोच्यो, बुझेजस्तै भान हुदँै जान्थ्यो तर वास्तवमा म झन कठिनाईमा फस्दैँ जान्थेँ । बाजेका शैली र शब्दहरू नै यस्तो त मेरो के को दोष ?

गद्दमा नअटेर कयौँ भावनाहरू छछल्किएर पोखिन्छन्, जुन कुरा प्रायजस्तो कविहरूलाई ज्ञान हुन्छ । छन्दहरू अपुग भएर स्वच्छन्दको आविष्कार भएको छ तर स्वच्छन्दले पनि सम्पूर्ण भावनाहरूलाई समेटेर कसिलो गरी कहाँ बाध्न सक्छ र ? अनि खाचोँ पर्छ निबन्धको । जब विषयवस्तुमा ब्यक्तिगत भावनाभन्दा बाहेक अरू थुप्रै कुरा समेट्नु पर्ने छ, तब पात्रहरूको श्रीजना गरेर कथा वा नाटकहरू लेख्न्छि । 

पद्दमा समेटिएका पहरेदारविहिन भावनाहरू नै देवकोटाको लागि निबन्ध हुनुपर्छ । कविता भावना हो भन्दा तपाईँलाई सजिलै पत्यार लाग्छ, परन्तु निबन्धलाई पनि भावना भनेँ भने तपाईँ “हो र ?” भनेर प्रश्न गर्नुहुन्छ । देवकोटाका निबन्धहरूमा हेर्नुहोस त, विशुद्घ भावना मात्र हुन्छ । कहाँ तिनीहरू परिचयात्मक अनुच्छेदबाट सुरू हुन्छन्, अनि अन्तिम अनुच्छेदको निस्कर्ष कहाँ निबन्धको सार हुन्छ र ? कुनै निश्चित बनावट नै पो हुदँैन । बिल्कुल स्वतन्त्र भई विनाउद्देश्य मगजको कुनाकाप्चामा फट्फटिएका भावनाहरू कुनैलाई पनि हराउन नदिई निबन्धभित्र सरल, अप्ठ्यारा शब्दहरूले सगाँल्न सक्नु नै उनका निबन्धहरूका सुन्दर्ता हो । वस उहाँलाई रित्तिनु थियो, र रित्तिनको लागि साहित्य थियो । धेरैपटक कवितामा रित्तिएका उनी नपुगेर निबन्धमा रित्तिए । कथा, नाटक र उपन्यासको विधामा पनि हाम फाले । र धेरै नेपालीहरूको आदर्शको पात्र बनेर युगयुग बाचिँरहका छन् ।

निबन्धको उद्देश्य के हुन्छ ? निबन्धको एउटै उद्देश्य हुन्छ कि यस्को कुनै उद्देश्य हुदैँन । कविताको पनि कहाँ उद्देश्य हुन्छ र ? जसले जुन अवस्थामा पढ्यो, त्यही अनुसारको बुझाइ निस्किन्छ । पाठकको शारिरिक, मानसिक, सामाजिक र भौगोलिक अवस्थाअनुसार नै कविता र निबन्धको सार निर्माण हुन्छ । निबन्ध र कविता निकटतम हुन्छन् । एउटाको गद्य अर्कोको पद्य रूप हुनेमात्र हो । एउटामा शब्दहरूको बढि घुइँचो हुन्छ, अर्कोमा सकेसम्म कम ।

निबन्ध कस्कोलागि लेखिन्छ— लेखकको कि पाठकको ? यदि म पाठकको लागि लेख्छु भने म अर्याली हूँ । हैन म आफ्नैलागि लेख्छु भने मेरो आदर्श देवकोटा हुन् । तर मैले लेख्न खोज्ने निबन्ध अलिक फरक छन् । र यही “अलिक फरक” लाई बयान गर्न नै मैले यत्रो भुमिका बाधेँको हूँ । यत्रो भुमिका पढ्ने फुर्सद तपाईँको कहाँ थियो होला र, तर मैले बाध्य पारेकोमा म पुनः एकपटक माफी माग्न चाहान्छु । माग्दैमा लिनै पर्छ, सगाँल्नै पर्छ भन्ने छैन, त्यसैले ।

म आफ्नोलागि लेख्न चाहान्छु, देवकोटा भएर । तर मैले लेखेका लेख पाठकहरूले पढ्छन्, त्यसैले उनीहरूले बुझ्नु जरूरी छ । सोही कारणले मलाई अर्याली पनि हुनुछ । मलाई थाहा छ म आफैमा प्रष्ट छैन, तर देखिन खोज्दैछु । म भावना लेख्न चाहान्छु, अनि सगँसगँै सबैले बुझुन् भन्ने पनि चाहन्छु । म मध्यमार्गी हुन खोज्दछु । तर कसरी सम्भव छ ताकी एकैपटकमा म देवकोटा पनि बनूँ र अर्याल पनि ? भावना कसरी बुझ्न सकिन्छ र ? न मैले आजसम्म कसैको भावना बुझेको छु, न कसैले मेरो बुझेको छ । बुझाउन प्रयत्न गर्न सकिन्छ तर बुझाउन सकिन्न । किनकी भावनाको कुनै भाषा हुदँैन । भाषा त केवल भावना अभिव्यक्त गर्ने अपुग र अपुरो आविष्कार मात्र हो । “कविज्यूको च्यङ्ग्रे खच्चर” कस्ले बुझेको होला र ? बुझेको ढोङ् गर्ने धेरै होलान्, तर बुझ्ने कोही छैनन् ।

म अर्यालझँै सरल शब्दहरूमा देवकोटाझैँ रित्तिन चाहन्छु । मेरोलागि चार वर्षअघिसम्म साहित्य लेखन नै नौलो चरो थियो । विस्तारै एकदुई कविता लेख्न सिकेँ । कविताहरूमा रित्तिएर स्खलित हुदाँको क्षण प्यारो लाग्यो र त्यसैमा बानी पारेँ । आजिवन म कविता लेख्छु भन्दिन किनकी बानी परिवर्तन हुन सक्छ । वर्षासुन्दरी, काली गुलाब, बुढो जड्याँहाको गीत, अजिव मान्छे, दुष्ट गिद्द आदिआदि कविताहरुमा जसरी म आनन्दित भएको छु,त्यस्तै आनन्द निबन्धहरूमा पनि पाइन्छ भन्ने मेसो पाएर म यतातिर पनि यसो ढल्कदैँ छुँ । म राम्रो, मीठो लेख्दिन । तीतो लेख्ने प्रयत्न गर्छु । म मिजासिलो भएर हैन, घमन्डी भएर लेख्न चाहन्छु । म तपाईँलाई हँसाउन हैन, रिजाउन हैन, म आफू रित्तिन निबन्ध लेख्छु । मेरो निबन्ध विना उद्देश्य कहिले मन्दिरमन्दिर, कहिले मसानमसान, भट्किएर हिँड्ने असन्तोषी आत्मा हो । कहिले देखिन खोज्ने, कहिले लुक्न रुचाउने बादल हो । पानी हो, वाफ हो , बरफ हो । कुनै रुप र बनावट छैन, तर पनि सम्पुर्ण हो ।

म भावनालाई निबन्धहरूमा समेट्ने कोसिस गर्छु, बाधेँर राख्न चाहन्न, पहरा र दिशा दिन चाहन्न । साथसाथै पाठकहरूलाई आराम होस, सुविधा होस भन्ने पनि चाहन्छु । तर म हसाँउन चाहन्न । यदाकदा तपाईँ हाँस्नु भयो भने निश्चिन्त हुनुहोस त्यो मेरो प्रयत्न थिएन । कुरूपतासित प्रेममा फस्ने कुआदत ममा छ, जुन अर्को भौगोलिक मिस्टेकले बाहेक अरूले बुझ्न नसक्लान् । त्यसैले म तपाईँको मुख तित्याउन लेख्छु । गालीगलौज गर्न लेख्छु । गुलियो र नम्र लेख्ने सयौँ छन्, फेरीफेरी जन्मिरहन्छन् । तर तितो लेख्छु भन्नेहरू बिरलै जन्मन्छन् । जीवनले अनि समाजले सन्तुष्टी दिएको भए पो बदलामा म त्यही फर्काउन चाहन्छु । म तीतो लेख्ने छु । धेरै तीतोको तपाईँलाई बानी पर्ला र अरू खाऊँखाऊँ लाग्ला, तर तीतो तीतो नै हो, तपाईँले थुक्नु हुन्छ ।

मेरो निबन्ध अदृश्य भावनाहरूको वेग र मसिनो कलमको गतीबीचको संसर्ग हो जसबाट मलाई स्खलनको अनुभूती हुन्छ, स्वर्गीय चरमानन्द मिल्छ । मेरो निबन्ध तीतो स्वादको एक परिकार हो— भान्सेले पकाइदिन्छ, खान्सेले खाओस् वा नखाओस् । तीतो मनपर्छ भन्ने मानिसहरू पनि भेट्टिन्छन्, त्यसैले तपाईँलाई मन प¥यो भने त्यो असाधारण होइन । थुक्नु भयो भने त झन् मेरो स्खलनमा आनन्दहरू थपिन्छन् । निल्नुहोस वा थुक्नुहोस, तपार्इँको विचार, तर मुखमा एक पटक अवश्य हाल्नुहोस् ।