समय— एउटा सस्तो भूल

समय— एउटा सस्तो भूल

समयलाई कस्ले देखेको छ ? यसको समष्टिगत रूप, यसको पुरो दृश्य, कुन जोडी नयनमा कैद छ ? अनि फेरि यो निराकार, अदृश्य, काल्पनिक चिज परिवर्तनशील छ भनी हामी किन भन्छौ ? कुन आधारले भन्छौ । जुन कुरा छदैँ छैन, भए पनि समझभन्दा निकै बाहिर छ, त्यो कुरा कसरी परिवर्तनशील हुन सक्छ ?

समय के हो ? हिजो शुक्रबार थियो, आज शनिबार हो र भोली आइतबार हुनेछ । के यही समय हो ? कि अघि सात बज्दै थियो, अहिले आठ बज्दैछ— यहि समय हो ? पात्रोका पानाहरू र घडीका काँटाहरू नै समय हुन त ? अथवा “समय” नामक कल्पनालाई विभाजित गरी प्रत्येकलाई भरमग्दूर पहिचान दिन गरिएको सरल आविष्कारहरू हुन यिनीहरू ? सेकेन्ड, मिनेट, घन्टा— यिनीहरू मिलिग्राम, ग्राम, किलोग्रामसँग उस्तैउस्तै सुनिदैन र ? त्यसो भए दिन–हप्ता–महिना–वर्ष र छटाक–पाउ–किलो–धार्नी समान उद्देश्यका लागि होइन र ? घन्टा, दिन, वर्ष समय नभएर के हुन त ?

एक धन्टाको—६० मिनेट वा ३,६०० सेकेन्डको— अवधी मानिसको समझमा हुन्छ, तर समय र यस्को सम्पूर्ण रूप मानिसको समझभित्र आउन असम्भव छ । समय परिवर्तन हुने हो कि हाम्रो उमेर बढ्दै जाने हो ? जसरी हामी बालकबाट, युवावस्था हुदैँ वृद्घ भई माटोमा मिलिजान्छौ, अरू सम्पूर्ण जीवहरूको पनि त्यस्तै होइन र ? आफू बढ्दै जाने, फेरिदैँ जाने, अनि दोष दिनलाई “समय” चिजको कल्पना गर्नु कत्तिको उचित हुन्छ ? 

एउटा बिरूवा उम्रिन्छ, बढ्छ, फुलाउँछ, फलाउँछ र अन्त्यमा मरेर जान्छ । उसले आफ्ने वंशज छोडेर गएको हुन्छ । उसको प्रजातीले सयौँहजारौँ वर्षसम्म निरन्तरता पाँउछ । सबैको निश्चित आयू हुन्छ, जीवनचक्र हुन्छ, र यसैअनुसार सबै नौलो भई आउँछन्, पुरानो भएर बिलाउँछन् । यो नियम निर्जिवहरूमा पनि उत्तिकै लागु हून्छ । समय बुढो हुने होइन । जे नयाँ छ, त्यो पनि समय होइन । समय त त्यो हो, जुन थियो, छ र हुनेछ । विल्कुल शून्यता हो समय । शान्त, स्थीर, अचल, अटल ! जस्तै अकल्पनीय विशाल ब्रह्माण्ड ।

धर्मले समयलाई त्यती महत्तव दिएको पाइन्न जति विज्ञानले दिएको छ ।
श्री कृष्णले, बुद्घले, क्राइस्टले अथवा अन्य काही धार्मिक व्यक्तित्वले समयको बारेमा त्यती बोलेका छैनन्, जति आइन्सटाइन र अन्य फिजिसिस्टस्हरूले प्रयत्न गरेका छन् । बरू धर्मले समयलाई उल्टो ढाकछोप गरेको पाइन्छ । समयलाई चिन्न विज्ञानले धेरै मिहिनेत गरिसकेको छ, गरिरहेको छ । समयका बारेमा थुप्रै कपोकल्पित वैज्ञानिक सिद्घान्तहरू छन् । अझै ऊ असन्तुष्ट नै छ । तर धर्मले भने समयको बारेमा आँखा चिम्लिएर नै सन्तुष्टी खोज्नु भनि भन्दछ ।

विज्ञानले समयको सुरुवात “बिग ब्याङ्ग” देखि भयो भन्छ । विस्तारै ग्रहउपग्रह उपस्थितीमा आए, अनि जीवन भयो भन्छ । वैज्ञानिकहरू समयलाई ब्रह्माण्डमा अत्ति अत्तिद्रूत गतीमा एकतर्फी कुदिरहने प्रकाश हो भनी भन्दछन् । कति वैज्ञानिकहरू खुला ब्र्रह्माण्डको परिकल्पना गर्छन्, जस्को अर्थ प्रकाश अनन्तसम्म कुदिरहन्छ, र समयको कुनै अन्त्य छैन । तर कयौँ वैज्ञानिक खुला ब्रह्माण्डसगँ सहमत हुन सक्दैनन् । उनीहरू यस्तो ब्रह्माण्डको परिकल्पना गर्छन् जस्को आफ्नै सीमीत परिधी हुन्छ । र समय, अर्थात प्रकाश, एक बिन्दुमा पुगेर रोकिन्छ ।

समय के हो, आफैँमा एउटा कठीन विषय हो । चुरोट सल्किएर खरानी हुन्छ, तर खरानी उठेर पुनः चुरोट बन्न किन असम्भव छ ? मेरो कलमले कागजमाथि मशी रगेट्न सक्छ, तर कागजको मशी पुन कलमभित्र छिर्न असम्भव छ । यस्तो एकोहोरो— खोलाजस्तै निरन्तर, एकोहोरो— के कारणले गर्दा हुन्छ ? 

समय फर्कन्छ, फर्कदैन यसमा कमैले सोचेका होलान् । तर भूत वा भविष्यमा भ्रमण गर्न सकिन्छ–सकिदँैन, यो भने वैज्ञानिकहरूले निकै खोजी गरेको विषय हो । प्रकाश भन्दा तीव्र गतिमा कुद्न सके “टाइम ट्राभल” सम्भव छ भनेर आइन्सटाइन विश्वास राख्छन् ।

तर समय त शून्यता हो । हामीलै बुझ्ने साधारण समय भनेको मात्र एउटा अवधि हुन्, जस्तै— एक घन्टा अर्थात एक घन्टाको अवधि, एक दशक अर्थात दश वर्षको समय । समय के हो ? प्रश्न गलत त छैन ! त्यसो भए समय कति हो त ? एक घन्टा कि एक दशक ? एक शताब्दी हुन सक्दैन ? हो, हामीले बुझने साधारण समय समय होइन । समय त विल्कुल शून्यता हो । हामीले  त त्यही शून्यताको परिकल्पित मसिना टुक्राहरुलाई समय भनेर बुझ्दछौ । दिन रात पनि कहाँ समय हो र ? उज्यालो र अँध्यारोलाई क्रमशः दिन र रात भनी पहिचान दिइएको न हो  । अनि एक सेट दिन र रातलाई १ गते, अर्कौलाई २ गते भनेर गन्दै जान्छौ । सात दिन भएपछि एक हप्ता भन्छौ  । ३० दिनको १ महिना । १२ महिनाको एक वर्ष । तर एक वर्षमा ३६५ दिन( चार वर्षमा एकचोटी ३६६) हुनु अलिक अस्वभाविक लाग्न सक्छ । किनकी १ महिनामा ३० दिनको दरले हिसाब गर्दा एक वर्षमा ३६० दिन हुनु पर्ने हो ।

समय अचल छ । वास्तवमा समय एकदम शून्य छ । ब्रह्माण्डमा बहने प्रकाश समय होइन कि सिङ्गो ब्रह्माण्ड नै समय हो, जुन  स्थीर छ । ब्रह्माण्डमा रहेका पिण्डहरू गुरूत्वाकषणको कारण एकापसमा घुमिरहन्छन् । चन्द्रमाले पृथ्वीलाई घुम्छ, पृथ्वीले सूर्यलाई घुम्छ, सूर्यले अर्को तारा, अर्कोलो अर्को, अर्को, अर्को...... । यसरी ब्रह्माण्डमा सन्तुलन सम्भव भएको हो । एक दिन लगाएर पृथ्वी आफैले आफ्नो एक फन्को मार्छ । निश्चित विन्दुबाट सूरू गरी सूर्यको एक परिक्रमा भ्याएर सोही विन्दुमा फर्कन पृथ्वीलाई ३६५ दिन र चानचुन घन्टा (लगभग ६ घन्टा) लाग्छ । चानचुन घन्टाकै कारण प्रत्येक चार वर्षमा ३६६ दिन लाग्छ भनेर बिर्सनु भने हुदैँन । सोही परिक्रमालाई एक वर्ष भनिन्छ । अनि प्रत्येक अर्को परिक्रमासगँै वर्षहरू बढ्दै जान्छ । समय बढदै जाने रहेछ र ? तर समयको गलत व्याख्या भयो अनि मानिसद्वारा घडी र पात्रोको व्यापक व्यापारिकरण भयो ।

हातमा घडी छ, भित्तामा रङ्गीन पात्रो झुन्डिरहेछ, तर समय छैन । वास्तवमा सत्य यही हो कि समय मात्र एउटा अब्बल कल्पना हो । एउटा रहस्य जुन सुल्झाउन जतिसुकै लामो दाह्री भएको मनिस पनि असमर्र्थ हुन्छ । तर फेरि यही समयलाई जस्ताको त्यस्तै स्वीकार गरिएको छ, गलत बुझिएको छ । मात्र एउटा कल्पनालाई परिवर्तनशील ठान्नु गल्ती हा— सस्तो गल्ती, जुन याद नै हुदैन र जसलाई सच्याइने कोसिस नै हुँदैन । यति सस्तो कि सबलाई यसको आदत नै बसिसक्यो, यति सस्तो गल्ती कि मगज र समाजलाई सजिलै पच्छ । जीवन परिवर्तनशील छ, धर्ती र प्रकृती परिवर्तनशील छिन् । आफू परिवर्तनशील हुदाँ स्थीर वस्तुलाई पनि परिवर्तनशील देख्नु स्वभाविक हो । तर के बुझिनुपर्छ भने समय कुनै वस्तु होइन । समय त मात्र एउटा कल्पना हा,े र एउटा कल्पना जुन आफँँैमा अल्झिएको छ, हो त्यो कल्पना परवर्तनशील छ भन्नु एउटा माफीयोग्य, सरल भूल हो । हामी याद गरौँ यो सस्तो भूल हामी अर्को पाली कहिले दोहो¥याउँछौ ।